بازخورد عصبی یا نوروفیدبک در اصل، نوعی بیوفیدبک است که با استفاده از ثبت امواج الکتریکی مغز و دادن بازخورد به فرد تلاش می‌کند که نوعی خودتنظیمی را به آزمودنی آموزش دهد. بازخورد، به طور معمول از راه صدا یا تصویر به فرد ارائه می‌شود و از این طریق، فرد متوجه می‌شود که آیا تغییر مناسبی را در فعالیت امواج مغزی خود ایجاد کرده‌است یا خیر.
در نوروفیدبک، حِسگرهایی که الکترود نامیده می‌شوند، بر روی پوست سر بیمار قرارمی‌گیرند. این حسگرها، فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و در قالب امواج مغزی (دراغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به او نشان می‌دهند. در این حالت، پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزیِ شخص انجام می‌شود.
به این شکل، فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند.
از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالاتی چون بیش فعالی / کمبود توجه، ناتوانی‌های یادگیری، هراس و اختلالات اضطرابی، اختلالات مربوط به سو مصرف مواد، افسردگی، مدیریت استرس، میگرن، سندرم تورت و اختلالات خواب استفاده کرد.
در این روش، به منظور هر چه بهتر کردن نتایج حاصل از درمان و پایداری بیشترِ آثار درمانی، تعداد جلسات باید به حدی باشد که درمان تکمیل شود. مدت معمول جلسات۴۵-۳۰دقیقه است و ممکن است در برخی موارد کمی طولانی‌تر یا کوتاه‌تر باشد. توصیه می‌شود، جلسات نوروفیدبک۳جلسه در هفته انجام شود.
تا به امروز هیچ اثر منفی از نوروفیدبک گزارش نشده است، بلکه تمام اثراتی که در تحقیقات مختلف برای آن گفته شده مثبت بوده است. بدترین حالت این است که نوروفیدبک نتواند تغییری در علائم بیماری به وجود آورد. همزمان شدن نوروفیدبک با مصرف دارو، نه تنها عوارض بدی ندارد، بلکه در مورادی باعث می‌شود تأثیر داروها بیشتر شود تا پس از مدتی بتوان داروها را تحت نظر پزشک بتدریج قطع نمود.
سوالات رایج در مورد نوروفیدبک:
استفاده از نوروفیدبک برای چه سنی مناسب است؟
از سنین۵یا۶سالگی به بالا می‌توان از نوروفیدبک استفاده کرد. اما بهترین سن استفاده به ویژه در مورد اختلال بیش فعالی یاADHDو اختلالات یادگیری (اختلالات دوران کودکی) سنین دبستان است.
آیا پس از اتمام دوره استفاده از نوروفیدبک علائم و مشکلات دوباره بر می‌گردند؟
مانند هر درمانی کامل کردن دوره درمان با نوروفیدبک بسیار مهم است و ناقص گذاشتن درمان، سبب عود نشانه‌ها و علائم می‌گردد. در مورد نوروفیدبک باید به خاطر داشت که این روش درمانی در واقع نوعی یادگیری است و مغز یاد می‌گیرد که چگونه خود را به بهترین شکل ممکن تنظیم نماید. همچنان که ما رانندگی را یاد می‌گیریم و آن را فراموش نمی‌کنیم، این یادگیری هم فراموش نمی‌شود. در حقیقت مغز مهارت جدیدی به دست آورده است. البته برای داشتن یک درمان کامل، علاوه بر رعایت ترتیب جلسات و کامل کردن آنها، همکاری خانواده و عمل به کلیه دستورات و راهنمایی‌های درمانگر ضروری است.
عوارض جانبی نوروفیدبک چه می‌باشند؟
تا کنون عارضه جانبی مشخص و پایداری گزارش نشده است. در موارد کمی در جلسات اول یا دوم احتمال سردرد، منگی یا سرگیجه وجود دارد.
آیا درمان با نوروفیدبک قطعی است؟
تقریباً در مورد هیچ بیماری نمی‌توان قول درمان قطعی را داد. می‌دانیم که نتیجه مناسب گرفتن از درمان به شرایط گوناگونی بستگی دارد مانند: نوع و شدت بیماری، زمان اقدام به درمان، میزان همکاری فرد و خانواده او با تیم درمانی، رعایت تمام نکات مربوط به درمان از جانب فرد و درمانگر. همین شرایط در مرود درمان نوروفیدبک وجود دارد. انگیزه فرد برای پیگیری درمان و حضور مرتب در جلسات و تبحر درمانگر در استفاده از دستور العمل های درمانی مناسب از اصلی ترین عوامل مؤثر بر نتیجه این روش هستند.
چه تعداد جلسه برای درمان نیاز است؟
نوروفیدبک نوعی یادگیری است و مانند همه یادگیری‌ها تفاوت‌های فردی در آن نقش دارد. برخی سریع‌تر یاد می‌گیرند و برخی دیرتر. علاوه بر تفاوت‌های فردی، شدت مشکلات دیده شده درQEEG (روشی برای ثبت دقیق پراکندگی و آرایش امواج مغز پیش از شروع نوروفیدبک) نیز می‌تواند نشان دهنده ی تعداد احتمالی جلسات باشد. بنابراین تعیین دقیق تعداد جلسات مقدور نیست، اما معمولاً تعداد جلسات بین۳۰تا۴۰جلسه است.
درصد موفقیت نوروفیدبک چقدر است؟
در برخی اختلالات نظیرADHD میزان موفقیت تا۸۰درصد موارد ذکر شده است ولی در سایر اختلالات این میزان کمتر برآورد شده است. البته افزودن نوروفیدبک به روش‌های متداول درمان دارویی و روانشناختی در درمان هر اختلالی درصد بهبودی را افزایش می‌دهد. در تحقیقات مختلف از نوروفیدبک برای درمان اختلالاتی نظیر افسردگی، اضطراب، افزایش تمرکز و عملکرد، سردردهای میگرنی اختلالات یادگیری، بیماری صرع و اوتیسم استفاده شده است و نتایج مطلوبی نیز بدست آمده است.
مدت زمان هر جلسه درمانی نوروفیدبک چقدر است؟
مدت زمان هر جلسه در حدود۳۰تا۴۵دقیقه است که در طی آن می‌توان از دستور العمل های درمانی متفاوت استفاده کرد.
آیا در هنگام شروع نوروفیدبک باید داروی خود را قطع کنیم؟
قطع دارو در هنگام شروع نوروفیدبک باید با دستور پزشک مرکز و تحت نظر وی صورت گیرد. در مواردی می‌توان از نوروفیدبک بدون استفاده از دارو کمک گرفت. معمولاً در افرادی که از قبل دارو مصرف می‌کردند شرکت منظم در جلسات نوروفیدبک سبب کاهش مصرف دارو تحت نظر پزشک می‌گردد.
تغییرات حاصل از نوروفیدبک چه زمانی مشاهده می‌گردد؟
با توجه به آنکه نوروفیدبک یک فرایند یادگیری است لذا نباید در چند جلسه اول منتظر تغییرات شد. به طور معمول اولین تغییرات از جلسه دهم تا پانزدهم خود را نشان می‌دهند. در صورتی که این تغییرات مشاهده نگردند معمولاً روند درمان اصلاح و در موارد مقاوم استفاده از نوروفیدبک قطع می‌شود.
نوروفیدبک برای چه افرادی مناسب است؟
نورفیدبک را می‌توان در شرایط مختلف استفاده کرد از تقویت تمرکز به هنگام درس خواندن در یک دانشجو تا کاهش نشانه‌های افسردگی یا سردردهای تنشی و میگرنی. درمان با نوروفیدبک نیازمند یک تعهد و انگیزه قوی است چرا که آثار سودمند آن معمولاً تا قبل از جلسه دهم آشکار نمی‌گردد (البته در موارد متعددی نیز تغییرات مورد نطر پس از دو جلسه بتدریج نمایان می‌شوند) و تغییرات نیز سریع اتفاق نمی‌افتند. این روش برای افرادی مناسب است که بتوانند با جدیت تمام حداقل هفته‌ای۲بار به مدت۳۰تا۴۰جلسه برای درمان حاضر شوند.
امواج مغزی انواع مختلفی دارند که هریک نام قرار دادی مخصوص به خودشان را دارند.به طور کلی هر موج مغزی ۲ ویژگی عمده دارد: فرکانس و دامنه.
فرکانس موج به معنای تعداد دور موج در هر ثانیه است. به عبارت دیگر تعداد بالا و پایین شدن های موج در هر ثانیه نشان دهنده ی فرکانس موج است که واحد آن هرتز Hz
دامنه یا Amplitud موج به معنای میزان بلندی هر موج است که واحد آن میکروولت می باشد
بنا بر این هر موج دامنه و فرکانس مخصوص به خود را دارد که به وسیله ی آن شناسایی می شود. در نورولوژی، متخصصین مغز و اعصاب بیشتر با شکل موج خام سر و کار دارند. اما در نوروفیدبک، موج خام مغزی به تمام امواج زیر مجموعه ی سازنده ی موج خام تقسیم بندی می شود و هر یک از موج ها جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند. در نورولوژی تاکید بر مورفولوژی و شکل موج خام است در حالیکه در نوروفیدبک ما با امواج کمی شده و عدد و رقم سر و کار داریم. در نوروفیدبک موج خام مغزی که به وسیله ی الکترودها ثبت می شود، به وسیله ی یک عملیات ریاضی مثل یک منشور به تمام موج های سازنده اش تجزیه می شود. دستگاه نوروفیدبک قابلیت نمایش همه ی امواج را بر حسب نیاز ما دارد. به این موج ها روی صفحه ی نمایش اصطلاحا کانال گفته می شود. کانال اصلی و واقعی در واقع همان موج خامی است که به وسیله ی الکترود روی سر ثبت می شود و سایر موج ها تحت عنوان کانال های مجازی شناخته می شوند، چرا که از تجزیه ی موج اصلی به وجود آمده اند.
نکته : یکی از ویژگیهای مهم امواج مغزی، رابطه ی معکوس میان فرکانس و دامنه است. به این معنی که با افزایش فرکانس موج، انتظار می رود که دامنه کاهش پیدا کند و بر عکس. به عبارت دیگر، امواج مغزی با فرکانس بیشتر، دامنه ی کمتری دارند و موج های مغزی که فرکانس کمتری دارند در حالت طبیعی دامنه ی بلند تری خواهند داشت.
امواج مغزی بر اساس فرکانس به چند نوع تقسیم بندی می شوند که برای هر کدام نام قراردادی مشخص شده است. هر یک از امواج مغزی مسئول کنترل و اثرگذاری بر بخشی از عملکردهای ذهنی ، هیجانی ورفتاری انسان هستند. شناسایی دقیق هر یک از امواج و ویژگی های آن ها یکی از مهم ترین نکات در یادگیری و کاربرد نوروفیدبک می باشد. در ادامه توضیح مختصری از ویژگی های هر یک از امواج مغزی مورد بررسی قرار می گیرد..
ویژگی های خاص امواج مغزی و ارتباط آن با رفتار:
موج دلتا : (فرکانس ۴ – ۱ هرتز ))
موج دلتا دارای کمترین محدوده ی فرکانس در مقایسه با سایر امواج مغزی است. به طور کلی موج دلتا در وضعیت خواب و ناهشیاری بیشتر مشاهده می شود. موج دلتا در نوزادان زیر ۶ ماه موج غالب است و انتظار می رود که در شرایط طبیعی با افزایش سن از دامنه ی این موج کاسته شود. موج دلتا هم چنین در افرادی با علائم آسیب مغزی، ناتوانی در یادگیری، پلک زدن سریع، حرکات سریع چشم و مغز خواب آلوده مشاهده می شود.
موج تتا : ( فرکانس ۸ – ۴ هرتز))
موج تتا در خلاقیت و درک شهودی و حسی، تمرکز درونی و حافظه نقش مهمی دارد. در افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی- کم توجهی ، افزایش غیر طبیعی دامنه ی موج تتا منجر به زمان واکنش کند و ناتوانی در یادگیری می شود
موج آلفا : ( فرکانش ۱۲- ۸ هرتز))
موج آلفا در شرایط هشیاری، آرامش درونی،آمادگی ذهنی، اندیشیدن عمیق و در حالت بسته بودن چشم ها دیده می شود. در افراد خیال باف، افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی، اختلالات یادگیری، افسردگی، آسیب های مغزی خاص و در صورت مصرف مواد و الکل، موج آلفای لوب پیشانی دامنه ی بزرگ تری دارد ولی در افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی و بی خوابی، موج آلفا در قسمت پس سری افزایش دامنه خواهد داشت
این موج در حالت های آرامش و تمرکز و بی حرکتی دامنه ی بیشتری دارد. موج SMR یکی از شاخص های اصلی نشان دهنده ی میزان توجه و تمرکز در افراد می باشد. در بیماران مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی معمولا این موج دامنه ی کم تری در مقایسه با افراد معمولی دارد. در این بیماران افزایش دامنه ی موج SMR منجر به کاهش حرکات و افزایش توجه و تمرکز می شود
موج بتا : ( فرکانس ۱۵ – ۲۲ هرتز) )
این موج در فرایند توجه و تمرکز، حافظه، تفکر، حفظ توجه و حل مسئله تاثیر زیادی دارد. افزایش دامنه ی بتا در اختلالات اضطرابی، وسواس، اختلالات خواب و دندان قروچه دیده می شود
موج high beta : ( فرکانس ۳۵ – ۲۲ )
افزایش دامنه ی این موج در حالت های گوش به زنگی افراطی، اندیشناکی مداوم، پردازش شناختی سریع، زودرنجی و وسواس دیده می شود
موج گاما : ( فرکانس ۴۲ – ۳۵ هرتز) )
موج گاما بیشترین فرکانس را در مقایسه با سایر امواج مغزی دارد و افزایش دامنه ی آن جهت فرایند یادگیری در ارتباط با مسائل پیچیده و چند وجهی ضرورت دارد
نکته : با افزایش سن از کودکی به بزرگسالی، به تدریج دامنه ی موج تتا کاهش پیدا می کند و دامنه ی موج آلفا افزایش می یابد. اما در اواخر سال های میانسالی و پیری مجددا افزایش دامنه ی موج تتا و کاهش دامنه ی موج آلفا مشاهده می شود. در افرادی که مبتلا به انواع اختلالات نورولوژیک هستند و هم چنین در کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی – کم توجهی و اختلالات یادگیری، افزایش دامنه ی موج تتا و کاهش دامنه ی موج آلفا مشاهده می شود
نکته : نوروفیدبک برای هر فرد، تا حدی منحصر به فرد و خاص عمل می کند. با وجود اینکه اصول و قواعد کلی و عمومی در زمینه ی آستانه ی به هنجار و طبیعی فرکانس و دامنه ی امواج مغزی وجود دارد ولی در نهایت هر فرد با خودش مقایسه می شود. فعالیت الکتریکی امواج مغزی، تحت تاثیر عوامل مختلفی مثل سن، مواد شیمیایی، اختلالات مغزی و درک حسی محرک های بیرونی قرار می گیرد. در ابتدای تولد، موج های مغزی با فرکانس کمتر و دامنه ی بلندتر غالب هستند. با افزایش سن موج هایی با فرکانس بیشتر و دامنه ی کوتاه تر غالب هستند و در اواخر عمر دوباره موج هایی با فرکانس کم و دامنه ی بلندتر غالب می شوند. بنا بر این در حالت طبیعی دامنه ی امواج مغزی در کودکان بیشتر از بزرگسالان است
درج دیدگاه